نیازمند بازتعریف ایران سایبری-فیزیکی در تراز جهانی هستیم

دکتر عزیز نجف‌پور آقابیگلو، رئیس واحد الکترونیکی و دبیر شورای فضای مجازی دانشگاه آزاد اسلامی در همایش «فضای مجازی، حکمت و حکمرانی» به اهمیت ورود حکمرانانه به فضای مجازی تاکید کرد.

در ابتدای نشست دکتر نجف‌پور با اشاره به این نکته که فضای مجازی توسعه بسیار زیادی در جامعه ایرانی ایجاد کرده است گفت: فضای مجازی چالش‌های جدی را برای حاکمیت و هویت ملی ما به وجود آورده است. کلمه چالش لزوما بار منفی ندارد. چالش چیزی است که ما را دچار دگرگونی می‌کند. نوع مواجهه ما با چالش است که می‌تواند به تهدید یا فرصت منجر شود. در حال حاضر در جامعه ایرانی در خصوص بحث فضای مجازی با چنین معنایی مواجه هستیم. در عین حال، ما با رویکردهای تقابلی و تهدید انگار در کشور در خصوص فضای سایبر روبه‌رو هستیم که البته به نظر من بسیار محدود است.
وی افزود، فضای مجازی در عین حال که انتخاب و قدرت تک تک افراد جامعه را بیشتر کرده، قدرت و توانایی حکمرانان و مدیران را نیز به مراتب افزایش داده است. در حال حاضر عبارت «cyber space» به فضای مجازی ترجمه شده است. درحالی که عبارت «مجازی» که در سنت ایرانی-اسلامی هم استفاده می‌شود، در حوزه عرفان و همچنین در حوزه فلسفه در مقابل عبارت «حقیقت» یا «واقعیت» قرار می‌گیرد؛ اما فضای مجازی در مقابل واقعیت نیست. فضای مجازی یا «virtuality» یا «Virtual space» زیر مجموعه «cyber space» است و «cyber space» اعم از آن است. اینکه ما در مرحله اول «cyber space» را به «Virtual space» مرتبط کردیم و در مرحله بعد «virtuality» را «مجازیت» ترجمه کردیم به این معناست که دو مرحله خطا در انتقال مفهوم و ترجمه داشته‌ايم. البته این مشکل در حوزه ترجمه در کشورمان مربوط به زمان حاضر نیست. ما عبارت «science» را به «علم» ترجمه کردیم، در حالی که این ترجمه درست نیست «science» به معنای علم تجربی است. این ترجمه اشتباه یک خطای ادبیاتی نیست؛ بلکه یک خطای معرفتی است و این خطای معرفتی ما را در جامعه ایرانی و در کل جهان اسلام با چالش‌های بسیار متعددی مواجه کرده است.
رئیس واحد الکترونیکی با اشاره به این مطلب که لغت «cyber» ریشه یونانی دارد تاکید کرد، «cybernetics» به معنای سکان‌داری و فرمان‌داری است. هدف آنهایی که نام این پدیده و عالم جدید را از ریشه «cyber» اقتباس کرده‌اند، ایجاد فضایی برای نظارت و کنترل حداکثری بوده است. نقطه عزیمت و شروع کنترل و فرمان‌داری حکومت، «cybernetics» است. به این نکته دقت کنید که شما فرمان‌داری، سکان‌داری و حکومت را به عبارت «فضای مجازی» ترجمه می‌کنید که به معنای اوهام و خیالات است. بیشترین کارکرد این فضا را هم به سمت تفریح و سرگرمی سوق می‌دهند و هرگونه ورود مدیریتی و سیاستی را مغایر با آزادی‌های اجتماعی می‌انگارند. این مسئله پیش از آنکه ناشی از رشد و توسعه دموکراتیک سیاست‌گذاران کشورمان باشد، ناشی از نافهمی درست ماهیت این فضاست.
وی افزود، اخیرا مقام معظم رهبری (مدظله العالی) در بیانات خود توضیح دادند که از نظر کارشناسان، عبارت «فضای مجازی» دقیق نیست و پیشنهاد دادند به جای آن از عبارت «رایانه سپهر» استفاده شود. البته ایشان هم نقل کرده‌ و به قطعیت هم نگفته‌اند که این عبارت درست است. این فرمایش را من حاکی از این مسئله می‌دانم که ایشان هم اعتقاد دارند عبارت «فضای مجازی» رسا و تبیین کننده معنای «cyber space» نیست. با توجه به توضیحاتی که قبلا ارائه دادم و همچنین فضای حاکم بر جامعه ما، بنده استفاده از عبارت «فرمان سپهر» را پیشنهاد می‌کنم. البته این پیشنهاد قابل چکش کاریست، اما قطعا از عبارت «فضای مجازی» مناسب‌تر است. قوه عاقله این فضا، هوش مصنوعی است. قوه عاقله ای که به قول هایدگر، مردمان را گرد خود می آورد و به سمت و سوی خاص خودش نظم، جهت و حرکت می‌دهد.
دبیر شورای فضای مجازی در ادامه گفت: واقعیت این است که فضای مجازی غیر از ابعاد فرهنگی و ارتباطی، ابعاد اقتصادی، سیاسی و اجتماعی بسیار پررنگی دارد و به نوعی ساحت دوم زیست تمام جوامع و مشخصا جامعه خودمان به شمار می‌رود. البته فضایی است که یک ذات حکمرانانه هم داشته و در آن قدرت موضوعیت دارد. پس ما ناگریز و ناگزیریم که به این فضا ورود حکمرانانه داشته باشیم. من این مورد را چندبار تکرار کردم زیرا شاهد ایجاد جریان بسیار پررنگی هستم که نام آن را «جریان استعمار سایبری» می‌گذارم. این جریان اصرار دارد در حوزه فضای مجازی ورود حکمرانانه نداشته باشیم.
دکتر نجف پور در ادامه گفت: قطعا همه فیلم «نمایش ترومن» را دیده‌اید. ترومن جوانی است که در شهری با افق و دیوارهای ساختگی متولد و بزرگ می‌شود. او کم کم به ساختگی و دروغین بودن مرزهای آزادی این فضا شک می‌کند. در نهایت وقتی به دیوارهای شهر و آن افقی که حکایت از آزادی‌ها، رهایی‌ها و دموکراتیک بودن داشت دست می‌زند، متوجه دروغین بودن آنها می‌شود. من عبارت «سکوی ترومن» را برای سکوهای مجازی مورد استفاده در دنیا به کار می‌برم. ما با سکوهای بین‌المللی مواجه نیستیم. عبارت سکوهای بین‌المللی یک دروغ، خطا و جهل بزرگ است. آنچه وجود دارد سکوهای امریکاییست. وقتی محتوایی در آنها بارگذاری می‌شود که با قدرت و غایت نظام سلطه همراه نیست، توسط ابزارهای تنظیم‌گری محدود و یا حذف می‌شود. مانند حذف محتوا در باب سردار دلها، شهید قاسم سلیمانی. این مسائل به ما آگاهی می‌دهد که در چه فضایی نفس می‌کشیم. این موارد مثال‌هایی در حوزه تنظیم گری محتوا بود. در حوزه تنظیم‌گری سکوها فراتر از این عمل می‌کنند. فیلترینگ «تیک‌تاک» یک تلنگر بزرگ برای ذهنیت معیوب و شیشه‌ای برخی بود تا متوجه شوند آنجایی که قدرت ایجاب کند هیچ آزادی، دموکراسی و رقابت عادلانه‌ای وجود ندارد. «تیک‌تاک» چون تحت قدرت آمریکا نبود باید محدود می‌شد. چند سال قبل، شاهد حذف سکوهای ایرانی از روی تلفن‌های همراه بودیم. این مسئله به چه علت و با چه حقی انجام شده است؟ جامعه ی ایرانی با هر گرایش فکری، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی باید متوجه این قضیه باشد. زیرا ما یک ملیت مستقل، آباد، قدرتمند و آزاد هستیم؛ پس سکوهایمان که ساحت دوم زیست جامعه محسوب می شود، باید متناسب با ویژگی‌های خودمان سامان پیدا کند.
دکتر نجف پور آقا بیگلو افزود، اگر ما در این فضا رویکرد حکمرانانه نداشته باشیم، قطعا دیگرانی مارا مدیریت‌ خواهند کرد. عاقلانه نیست فضایی را که می‌خواهند در آن ما را مدیریت کنند، رها کنیم و بگذاریم هر کسی هرگونه که دوست دارد در این فضا زیست کند. اینکه بگوییم مزاحم آزادی‌های دموکراتیک مردم نشوید، غلط است. زیرا جریان حکمران از آن سوی دنیا در حال استخراج داده‌های آماری و دقیق توسط سکوهای خارجی است، بدون اینکه ما نظارت یا کنترلی بر روی آنها داشته باشیم. گویا کشورهای بیگانه به مرکز آمار ایران دسترسی دارند تا اشراف داشته باشند که در کشور ما چه خبر است.
وی تاکید کرد، کل مسئله در حوزه حکمرانی فضای مجازی این است که چگونه از مزایا و ارزش‌های این ساحت جدید درست استفاده کنیم تا حاکمیت و هویت ملی ما مورد تعرض قرار نگیرد. ما حتما باید به حقانیت خواست و اراده مردم اعتماد و اعتقاد داشته باشیم، زیرا جمهوری اسلامی حاکمیتی برآمده از توده مردم است. مردم اگر نخواهند، جمهوری اسلامی مشروعیت و وجود نخواهد داشت. واقعیت این است که مردم می‌خواهند استقلال ملی و هویت فرهنگی اسلامی-ایرانی آنها تداوم داشته باشد. حتما باید ضمانتی برای عدم سواستفاده حکمرانان جهان و به قول مرحوم شریعتی غمخواران بزرگ بشریت، و جلوگیری از مداخله آنها در امور کشور وجود داشته باشد تا استقلال سایبری ما تامین شود.
سیاست های کشور در قبال سکوهای خارجی به دو دسته تقسیم می شود. سیاست اول گفت‌وگو و تعامل با این سکوها است تا در دایره مقررات ملی ما فعالیت کنند. مثلا گوگل به هر کشوری که وارد می شود خود را موظف می‌داند که به قوانین آن کشور تن بدهد. اما سکوهای خارجی با وجود تلاش مکرر و جدی سیاست گذاران، حاضر نشدند به مقررات ملی ما عمل کنند. مقرراتی که اگر شهروند ایرانی آنها را زیر پا بگذارد جریمه خواهد شد. کول‌بری در مرز کردستان قاچاق می کند؛ سرباز اجازه دارد در صورت عدم توقف او را با تیر بزند، اما سکوهای خارجی به خودشان اجازه می‌دهند به قوانین پایبند نباشند و هر قانونی که مد نظر خودشان هست را اعمال کنند. فلذا نظام حکمرانی جمهوری اسلامی مجبور شد این سکوهای آمریکایی را فیلتر کند. مسئله امروز ما فیلتر چند سکوی آمریکایی نیست، بلکه تحریم توسعه دهندگان ما برای ارائه محصولاتشان است. ما در بخش اصلی فضای مجازی با تحریم مواجه هستیم نه فیلتر. تحریم‌ها در خصوص توسعه کسب و کارها و محصولات در تراز جهانی مانع جدی ایجاد کرده است. لذا امروز ما نیازمند تحریم شکن هستیم. مسئله‌ای که به نظر من نظام جمهوری اسلامی ایران تا اینجا کوتاهی کرده و انشاالله در آینده این کار را به درستی انجام خواهد داد.
سیاست دوم جمهوری اسلامی توسعه سکوهای بومی بوده که در این حوضه اقدامات خوبی انجام گرفته است. ما شاهد جهشی بزرگ در همه حوزه‌های خدمات، اعم از پیام‌رسان‌ها، شبکه‌های اجتماعی، مسیریاب‌ها و سایر حوزه‌های خدمات دولت الکترونیک هستیم که ما را به سمت مطلوب مورد نظرمان سوق خواهد داد. این دو سیاست در عین لازم بودن، ناقص هستند. ما نیازمند سیاستی برای ایجاد همکاری‌های بین‌المللی با کشورهای همسو و کشورهایی که حاضر به تن دادن به حاکمیت سایبری آمریکا نیستند، هستیم. من نام این سیاست را «جنبش عدم تعهد سایبری» گذاشته‌ام. زمانی شرق و غرب درگیر کشمکش بودند و هر کدام سعی می‌کردند سایر کشورها را تحت سیطره بلوک خود قرار دهند. برخی از کشورهای مستقل دنیا که حاضر نبودند در این منازعه در ذیل حاکمیت غرب یا شرق خودشان را تعریف کنند این جنبش را ایجاد کردند.
وی با ذکر این نکته که ملت ایران جهانی شده است تاکید کرد، این جهانی شدن نیازمند ارتباطات جهانی و ارتباطات جهانی نیازمند سکوها، بسترها و فضاهای ارتباطی جهانی است. ما مجبور هستیم برای ارتباط با مردم عراق، لبنان و اخیرا شبکه‌های بسیج‌های مردمی در فرانسه، ایتالیا و اروپا از بستر سکوی آمریکایی استفاده کنیم. این امر نشان دهنده نیاز ما به توسعه سکوی بین‌المللی برای مردم آزادی‌خواه و مستقل دنیا است. این سکو دو قید مهم دارد. اول ایجاد فضای ارتباط آزادانه و بدون دخالت و اعمال قدرت غم‌خواران بزرگ بشریت و دوم احترام به قوانین ملی این کشورها است.
نجف پور در ادامه به بیان اولویت اقداماتی که باید در حوزه فضای مجازی کشور انجام شود پرداخت و افزود، اولین و مهمترین اقدام، باز طراحی نظام آموزشی و پژوهشی فضای مجازی کشور است. اختلالات زیادی در حوزه پژوهش‌های فضای مجازی وجود دارد. دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های ما نتوانستند در این حوزه تولیدات لازم را داشته باشند. این مراکز یا ابعاد فنی-مهندسی را توسعه دادند یا صرفا در عرصه انسانی-اجتماعی ورود کرده‌اند. در حالی که فضای سایبر، فضا و موجودیت سومی است که هر دو حوزه را در بر می‌گیرد. اینگونه نیست که یک مهندس کامپیوتر یا برق با یک کارشناس ارتباطات اجتماعی بتوانند در حوزه فضای مجازی تحقیق کنند. این غلط اندر غلط است. زیرا یک موجودیت جدید متولد شده که برای فهم آن به فهم فلسفی، فهم جامعه شناختی و فهم فنی مهندسی نیاز است. دانشگاه‌ها باید متخصص‌هایی تربیت کنند که نگاه ذو ابعاد به موضوع داشته باشند. در حال حاضر در مرکز ملی فضای مجازی 90 درصد کارشناسانی که در حوزه فرهنگ سایبری کار می‌کنند، خودشان تولید علم کرده‌اند.
هماهنگی، هم افزایی و یکپارچگی در نظام حکمرانی موضوع بعدی است. برای مثال در حال‌ حاضر 3 مرکز هوش مصنوعی در کشور ایجاد شده است. هوش مصنوعی یکی از حوزه‌های راهبردی در فضای مجازی است و این مسئله واقعا فاجعه به حساب می‌آید. من دلسوزانه عرض می‌کنم، این مسیر غلط است و باید اصلاح شود.
توسعه دولت الکترونیک بحث بعدی است و از نظر من یکی از اولویت‌های مهم به شمار می‌رود. ارائه خدمات اجتماعی و ارتقا بهره‌وری از طریق سکوهای سایبری باید هرچه سریعتر برای جامعه ایرانی انجام شود. در سال 1398 اعلام شد شبکه ملی اطلاعات پیشرفت جدی داشته است. در آبان همان سال به علت وقایع پیش آمده، مسؤولین مجبور به قطع اینترنت جهانی شدند و فرصتی برای بررسی میزان پیشرفت شبکه ملی اطلاعات ایجاد شد. شبکه ملی اطلاعات فی‌الذاته پایدار است و اینترنت جهانی به عنوان یک سرویس، در آن ارائه می‌شود. پس روابط، خدمات و سرویس‌هایی که در فضای داخلی وجود دارد نباید با قطع اینترنت، دچار اختلال شود. در آن زمان تمام پیام رسان‌های داخلی از کار افتاده و موتورهای جستجو همگی مختل شده بودند که نشان دهنده نادرست بودن ادعای پیشرفت شبکه ملی اطلاعات است.
ما به شدت نیازمند توسعه اقتصاد فضای مجازی و کسب و کارها در حوزه خدمات محتوای فضای مجازی هستیم. کسب و کارها و اقتصاد محدود به چند فروش جزئی در اینستاگرام نیست. توسعه کسب و کار در واقع برطرف کردن همان تحریم‌هایی است که علیه توسعه دهندگان ما ایجاد شده است. در حال حاضر بازار ایران و همچنین بازار کشور‌های منطقه استعداد چنین فعالیت‌هایی را دارند.
ما در کشور به شدت از فقر سواد حکمرانی سایبری در رنج هستیم. بیش از توده مردم، مسؤولان ما دچار این نوع فقر سواد هستند. یکی از اولویت‌های پیشنهادی من ارتقا سواد در حوزه فضای مجازی و علی‌الخصوص سواد حکمرانی فضای مجازی در کشور است. ما باید فضای مجازی را به عنوان یک امر ملی و کلان ببینیم و ابعاد مختلف قدرت را در آن درک کنیم.
محور آخر صحبت‌های من که مسئله مهمی نیز هست، ترسیم آینده سایبری-فیزیکی کشور است. در حال حاضر, ژاپن در حال بررسی ژاپن سایبری فیزیکی 5 است و تمام فعالیت‌های دانشگاهیان در خدمت توسعه این فضای سایبری قرار دارد. چین از اینترنت پلاس صحبت می‌کند. سایر کشورها نیز در حال ترسیم آینده سایبری فیزیکیشان هستند. در حال حاضر با توجه به روند مجازی شدن جهان، ما به شدت نیازمند بازتعریف ایران سایبری-فیزیکی در تراز جهانی هستیم تا مطابق با آن، سیاست‌های کلان بعد دوم زیست و حکمرانی سایبری کشور را به بهترین شکل مدنظر قرار دهیم.